Forma przyjaźni. Muzeum na placu

Plac Defilad, na którym stanął budynek MSN projektu Thomasa Phifera, to wyjątkowe miejsce i pełen treści kontekst dla Muzeum. Centrum życia komunistycznego państwa w cieniu Pałacu Kultury, a potem arena kształtowania się polskiego kapitalizmu – od bazarowych szczęk po lśniące biurowce wokół. To tu toczyły się najzacieklejsze spory o reprywatyzację gruntów i tu trafiają z dworców i busów przyjezdni – także uchodźczynie z zaatakowanej przez Rosję Ukrainy. Michał Murawski splata te wątki, próbując uchwycić – jak pisze – „czasoprzestrzenny, infrastrukturalny węzeł”, na którym wznosi się Muzeum oraz „wydestylować” wynikającą z niego „ideologię” tej instytucji.

Opowieść otwiera brawurowy esej autora, a poszczególne tematy zostają pogłębione w rozmowach z wybitnymi historyczkami sztuki i architektury, urbanistkami i aktywistami, artystkami i architektami, m.in. z twórcą projektu architektonicznego MSN Thomasem Phiferem, historyczkami sztuki i kuratorkami Sarą Wilson, Dorotą Jędruch i Agatą Jakubowską, teoretykiem i krytykiem architektury Deyanem Sudjicem, przedstawicielami Solidarnego Domu Kultury „Słonecznik” oraz architektem Placu Centralnego Zygmuntem Borawskim. Najważniejsze wydarzenia w historii budowy nowego gmachu MSN podsumowuje kalendarium.

Przewodniczką po tej historii jest rzeźba Aliny Szapocznikow – Przyjaźń z 1954 roku, która przez niemal 40 lat witała wchodzących do Pałacu Kultury, by później zniknąć z pola widzenia, a teraz powrócić, choć w okaleczonej formie, na Plac – do Muzeum Sztuki Nowoczesnej.

Michał Murawski — antropolog architektury i miasta. Wykładowca w dziedzinie Critical Area Studies w School of Slavonic and East European Studies, University College London. Autor książek The Palace Complex: A Stalinist Skyscraper, Capitalist Warsaw and a City Transfixed (Indiana University Press, 2019; wydanej jako Kompleks Pałacu. Życie społeczne stalinowskiego wieżowca w kapitalistycznej Warszawie przez Muzeum Warszawy w 2015 roku) oraz only to hell: architecture, nature and violence in recolonial russia (MIT, 2025); współredaktor tomów Anti-Atlas: Critical Area Studies from the East of the West (z Wendy Bracewell i Timem Beasley-Murrayem, UCL Press, 2025) oraz Re-Centring the City: Global Mutations of Socialist Modernity (z Jonathanem Bachem, UCL Press 2020). Założyciel grupy badawczej PPV (Perverting the Power Vertical: Politics and Aesthetics) na University College London.

Biogramy autorek i autorów (według kolejności rozdziałów):

Artur Żmijewski – ukończył Wydział Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w 1995, broniąc dyplom w pracowni profesora Grzegorza Kowalskiego. Żmijewski tworzy filmy, zdjęcia, obrazy i rzeźby. Jego film Powtórzenie był w 2005 roku pokazywany w Pawilonie Polskim na 51. Biennale w Wenecji. W 2007 film Oni miał swoją premierę w ramach documenta 12 w Kassel. Żmijewski był kuratorem 7. Berlin Biennale. W 2010 roku otrzymał prestiżową nagrodę Ordway Prize przyznawaną przez New Museum w Nowym Jorku i Creative Link for the Arts.

Agata Jakubowska – profesorka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka i redaktorka licznych książek o sztuce kobiet, poświęconych m.in. Alinie Szapocznikow, Zofii Kulik, a ostatnio także Marii Pinińskiej-Bereś. Współredaktorka tomów All-Women Art Spaces in Europe in the Long 1970s (z Katy Deepwell, 2018) i Horizontal Art History and Beyond. Revisioning Peripheral Critical Practices (z Magdaleną Radomską, 2022). Członkini rady serii Avant-Garde Critical Studies (Brill) i międzynarodowego zespołu TEAM prowadzonego przez AWARE (Archives of Women Artists Research & Exhibitions).

Sarah Wilson – profesor historii sztuki nowoczesnej i współczesnej w The Courtauld, University of London. Jako główna kuratorka wystawy Paryż, stolica sztuki, 1900–1968 (Royal Academy of Arts w Londynie; Muzeum Guggenheima w Bilbao, 2002–2003) po raz pierwszy zaprezentowała prace Aliny Szapocznikow w Wielkiej Brytanii i Hiszpanii. Autorka licznych publikacji, wydanych również w języku polskim. W 1997 roku została odznaczona orderem Chevalier des Arts et des Lettres za zasługi dla kultury francuskiej. W 2015 roku była współkuratorką I Biennale Azjatyckiego / V Triennale w Kantonie i otrzymała nagrodę Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Sztuki za wybitny wkład w krytykę artystyczną. Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej www.sarah-wilson.london.

Taras Gembik – pracownik kultury. Współtworzy Solidarny Dom Kultury „Słonecznik”, kolektyw BLYZKIST oraz Klub Antykryzysowy w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Koordynator Centrum Społeczności Romskiej przy Fundacji W Stronę Dialogu.

Yulia Krivich – artystka wizualna, doktorantka na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, współzałożycielka Solidarnego Domu Kultury „Słonecznik”. Uczestniczka licznych międzynarodowych wystaw, a także kuratorka projektów w Ukrainie, Polsce i na świecie. Jej prace znajdują się w kolekcji Fundacji Sztuki ING i zbiorach prywatnych. Bada w nich kwestie związane z tożsamością, wykorzystując elementy aktywizmu i praktyk kolektywnych, przyglądając się przy tym własnej pozycji migrantki w Warszawie, gdzie mieszka i pracuje.

Dorota Jędruch – pracuje w Zakładzie Historii Sztuki Nowoczesnej Instytutu Historii Sztuki UJ. Współkuratorka wystaw: m.in. Figury niemożliwe/ Impossible objects (Pawilon Polski na XIV Międzynarodowym Biennale w Wenecji, 2014), Wreszcie we własnym domu. Dom polski w transformacji (w ramach 8. edycji festiwalu WARSZAWA W BUDOWIE, 2016), Moc muzeum (Muzeum Narodowe w Krakowie, 2021). Współzałożycielka fundacji Instytut Architektury. Stale współpracuje z kwartalnikiem „Autoportret”.

Marlena Happach – architektka, urbanistka, działaczka społeczna związana z Warszawą. Współtworzyła Stowarzyszenie Odblokuj. W latach 2012–2016 wiceprezeska i prezeska Oddziału Warszawskiego SARP. Od 2016 do 2024 roku pełniła funkcję architekta miasta Warszawy i była dyrektorką Biura Architektury i Planowania Przestrzennego w Urzędzie m.st. Warszawy. Od czerwca 2024 pełni obowiązki dyrektorki Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

A-A Collective to międzynarodowa pracownia interdyscyplinarna zajmująca się przede wszystkim architekturą, której członkowie operują z czterech europejskich miast: Bazylei, Kopenhagi, Mediolanu i Warszawy. Kolektyw powstał w Szwajcarii w 2017 roku, założony przez Zygmunta Borawskiego, Martina Markera, Furio Montoliego i Srdjana Zlokapę. Autorzy zwycięskich prac w konkursach na plac Centralny w Warszawie (2018) oraz Łuk Triumfalny w Kolding w Danii (2020). 

Zygmunt Borawski – jest architektem, wykładowcą i dziennikarzem. Współzałożyciel międzynarodowego studia architektonicznego A-A Collective, z którym w 2018 roku wygrał konkurs na projekt placu Centralnego w Warszawie. Jednocześnie od 2020 roku prowadzi własną praktykę. W latach 2015–2020 był redaktorem działu Architektura i Design w kwartalniku „Przekrój”. W latach 2021–2022 wykładał na Politechnice Warszawskiej, a od 2022 jest asystentem w Accademia di Architettura w Mendrisio w Szwajcarii.

Tomasz Fudala – historyk sztuki i architektury. Pracuje w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Jest kuratorem Domu Oskara i Zofii Hansenów w Szuminie (od 2018) oraz festiwalu WARSZAWA W BUDOWIE (od 2009). Był także kuratorem wystaw, seminariów i programów publicznych poświęconych architekturze nowoczesnej i współczesnej. Publikował m.in. w pismach „Domus”, „Artforum”, „Odra”, „Obieg”, „Czas Kultury” i „Autoportret”. Otrzymał Nagrodę Krytyki Artystycznej im. Jerzego Stajudy (2017) oraz Medal SARP Bene Merentibus w uznaniu zasług dla rozwoju polskiej architektury i Stowarzyszenia Architektów Polskich.

Joanna Mytkowska – historyczka sztuki, kuratorka wielu wystaw, m.in. Pawilonu Polskiego na Biennale w Wenecji w 2005 roku (Powtórzenie Artura Żmijewskiego). Współtwórczyni Fundacji Galerii Foksal, pracowała także w paryskim Centrum Pompidou. Od 2007 roku dyrektorka MSN. W 2018 roku uhonorowana Nagrodą im. Igora Zabla (Igor Zabel Award for Culture and Theory).

Thomas Phifer – założyciel studia architektonicznego Thomas Phifer and Partners działającego od 1997 roku. Zrealizował budynek Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, rozbudowę gmachów Glenstone Museum w Potomac (Maryland), Corning Museum of Glass w Corning (Nowy Jork) oraz North Carolina Museum of Art w Raleigh (Karolina Północna), a także siedzibę Sądu Federalnego w Salt Lake City (Utah), Pawilon im. Brochsteinów w Houston (Teksas) i domy mieszkalne na terenie całych Stanów Zjednoczonych. Jednym z realizowanych obecnie projektów jest gmach teatru TR Warszawa. Pracownia Thomas Phifer and Partners została uhonorowana ponad trzydziestoma nagrodami Amerykańskiego Instytutu Architektów (AIA). Sam Phifer otrzymał Nagrodę Rzymską w dziedzinie architektury przyznawaną przez Akademię Amerykańską w Rzymie, Medal Honorowy i Nagrodę Przewodniczącego nowojorskiego oddziału AIA, nagrodę architektoniczną Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury oraz laur National Design Award in Architectural Design przyznawany przez Cooper Hewitt Smithsonian Design Museum. W 2022 roku został dożywotnim członkiem Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury.

Deyan Sudjic – studiował architekturę w Edynburgu, redagował pismo „Domus” w Mediolanie, był kuratorem Biennale Architektury w Wenecji w 2002 roku. W latach 2006–2020, jako dyrektor Design Museum w Londynie, przeprowadził instytucję z dawnego magazynu nad Tamizą do nowej siedziby w Kensington. Publikuje w „Financial Times” i „The Guardian”, jest też redaktorem naczelnym nowo powstałego magazynu „Anima”. Jako krytyk i pisarz zajmuje się szerokim spektrum tematów, od architektury i urbanistyki po design i modę. Jego książki ukazały się w piętnastu językach, po polsku dostępne są „Język miast”, „B jak Bauhaus”, „Język rzeczy” oraz „Kompleks gmachu”. Jest również kuratorem wystaw w muzeach i instytucjach na całym świecie.

Marta Ejsmont – fotografka związana z Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Od 2019 roku dokumentowała budowę nowej siedziby Muzeum oraz przemiany urbanistyczne Nowego Centrum Warszawy. W fotografii szczególnie ważna jest dla niej relacja między człowiekiem a przestrzenią, która go otacza. W 2024 roku ukazał się jej album fotograficzny „MSN. Budowa Muzeum / Building the Museum.”

Maja Wirkus – artystka i fotografka, której twórczość skupia się na architekturze. Autorka i redaktorka książki We Are Millennium Stars (2024), współautorka książki „Archipelag CIAM. Listy Heleny Syrkus” (2019). Jej prace były prezentowane na licznych międzynarodowych wystawach i w publikacjach, m.in. C/O Berlin, Haus der Photographie der Deichtorhallen w Hamburgu, Kunstverein am Rosa Luxemburg w Berlinie oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie („Emilia. Meble, muzeum, modernizm”, 2016). Razem z Erikiem Priesem prowadzi badania artystyczne jako kolektyw „wirkuspries”.